(կամ դիտարկումներ մի հոդվածի շուրջ)
Խոսքս Եվա Սարգսյանի «Անցյալի ստվերները» հոդվածի մասին է, որ տպագրվել է Armenian Times www.prm.am կայք-թերթում 2010թ., Մարտի 1-ին:
Այս առիթով Հրաչ Գալստյանը քննարկումներ սկսեց ՍֆաթաԳրքում, որին արձագանքեցին տողերիս հեղինակը, հոդվածի հեղինակը եւ Արտակ Ղուլյանը:
Քննարկումները սկսեցին դառնալ ավելի ու ավելի հետաքրքիր եւ որոշեցի մտքերս շարադրել մի հավաք ակնարկի տեսքով:
Քննարկումների լրիվ ընթացքին կարող եք հետեւել այստեղ`
http://www.facebook.com/profile.php?id=100000993472086
Ահա հատվածներ քննարկումներից:
Եվա Սարգսյան, Մեր ճարտարապետությունն այսօր ստվերի տակ է:
Եւ հետո – Մեր ճարտարապետությունը բարրոկոյով չի անցել, մի գուցե հիմա պետք է, որ դրանով էլ անցնենք, հասկանալու համար, թե հետո ինչ հորիզոններ են բացվում?
Արտակ Ղուլյան, Մենք մի ուրիշ խնդիր ունենք, որը, չգիտեմ ինչու, չենք հիշում: Անցյալի մեր ճարտարապետական ճանապարհը` մինչև նոր և նորագույն շրջան, կարծես անցել է աշխարհի “ցավին` անտեղյակ, դավին` անտարբեր”.եվրոպական ու արևելյան ճարտարապետական ոճերն ու ուղղությունները անցել են մեր կողքով` առանց մեզ նկատելու, մենք էլ` իրենց: Մենք չունենք գոթիկա, ռենեսանս, կլասիզիզմ, բարոկկո և այլն. մեր ճարտ. կրեդոն անհավատալիորեն չի փոխվել հազարամյակներ, փոխվել է միայն հագուստը, պճնանքը: Միջին ինտելեկտով եվրոպացին հաստատ կտարբերի գոթական շենքը ռենեսանսից ևն, բայց մեր վաղմիջնադարյանը ուշմիջնադարյանից երբեմն դժվարությանբ են տարբերում նույնիսկ հմուտ հնագետն ու ճարտարապետը: Ուրեմն` մենք միշտ իմացել ենք մեր ճանապարհը` առանց դես ու դեն նայելու, և արդյունքում` ոչ մոլորվել ենք, ոչ էլ` վերածնունդ ապրել:
Հրաչ Գալստյան, Իսկ ինչու է այսպես ստացվել: Հարցը և դրա պատասխանը (կամ թեկուզ դրա փնտրտուքը) կարող են և վերացարկված զբաղմունք թվալ, դե, ասենք, ստացվել է, ու այսօր ունենք այն ինչ ունենք և, համապատասխանաբար, պետք է ելնենք այն բանից ինչ ունենք: Բայց հնարավոր է նաև մեկ այլ դսկուրս` վերադառնալ սկիզբ, փորձել ժամանակի մեջ պատասխանել բազմաթիվ ինչուների ու հենց այդ պատասխանների հիմքով էլ հասկանալ թե որտեղ ենք գտնվում այսօր:
Որոշել էի շարունակել մտածել այս թեմայով, բայց հասկացա որ չեմ ուզում լինել ո՛չ դատավոր, ո՛չ էլ անմաս դիտորդ: Մեջբերումները արել եմ, փորձելով նշել թե որ հարցերն ինձ դրդեցին պասիվ դիրքից անցնել մասնակցողի տանջալից դերին:
Իրականում խոսքը հայկական ճարտարապետության մասին է: Իսկ այդ մասին խոսելու համար կուզեի մի քանի պայմաններ սահմանագծել, որպեսզի խոսակցության նյութը մեզ մի քայլ առաջ տանի կամ կողք, դեռ չգիտեմ…
Մաս առաջին` Հետադարձ հայացք պատմության ընթացքին
Հայկական ճարտարապետության մասին խոսելիս հիմնականում հղվում ենք եկեղեցաշինության օրինակներից: Եւ դա բնական է, քանի որ դրանք են հիմնական ուշադրության արժանացած կառույցները, որոնք ավելի քան ուսումնասիրվել եւ փաստագրվել են: Ճարտարապետությանը, կամ իր սկզբնական դերում կառուցողական արվեստին, հայերը բավական լավ տեղյակ էին եւ այդ առումով ստվերի տակ կամ մեկուսացած չեն եղել: Եթե շատ ետ չգնանք, այլ սկսենք հելլենա-հռոմեական դարաշրջանից, ապա մենք հայերս, կարելի է ասել, միջազգային մակարդակի վրա էինք: Իսկ թե ինչու այդպես ստացվեց, որ մենք չունեցանք Վերածնունդ, Գոթիկա կամ Բարոկո, լրիվ հասկանալի է:
ա. Նախ Վերածնունդ ունեցել ենք` դա մեր ոսկի դարն է, տառերի ստեղծմամբ, Հռիփսիմե, Զվարթնոց եւ այլ հրաշագեղ եկեղեցիներ սարքելու փորձերով, Դավիթ Անհաղթի, Գրիգոր Նարեկացու, Նահապետ Քուչակի եւ այլոց առաջադեմ մտքերով: Ուղղակի ինչպես շատ ուրիշ հարցերում, այստեղ էլ արեւմուտքից անժամանակ առաջ ենք ընկել եւ մնացել չհասունացած: Բայց այս ժամանակներում հայերը բոլորովին էլ մեկուսացված չէին Արեւմուտքից: Եւ ոչ էլ Արեւելքից:
Եւ սա շարունակվեց մինչեւ Բյուզանդիայի անկումը:
Ինչո՞ւ, դե ոչ մեկս այդ հարցում մեղավոր չենք: Եթե մի հպանցիկ հայացք գցենք հայ ճարտարապետության վրա, 14-րդ դարից հետո միջազգային համատեքստում ոչ մի քիչ թե շատ նոր խոսք չի ասվել: Եկեք չմոռանանք որ ճարտարապետությունը, ոչ թե շինարարությունը, բավական թանկ հաճույք է, եթե չասեմ ամենաթանկերից մեկը: Այնպես որ մինչեւ 19-րդ դար հայերը ի վիճակի էլ չէին ինչ որ լուրջ խոսք ասել ճարտարապետության մեջ:
բ. Կար նաեւ մի կարեւոր հանգամանք եւս` Նիկիո տիեզերաժողովից հետո հայերը աստիճանաբար ու գիտակցաբար սկսեցին տարանջատվել արեւմտյան եւ մյուս Կաթողիկ եկեղեցիներից: Եւ այս հանգամանքը հետզհետե սկսեց արտահայտվել նաեւ հանրային կյանքի վրա: Հայաստանը այլեւս Մետաքսի ճանապարների վրա չէր, քանի որ այդ ճանապարհն էլ չէր գործում: Եվրոպացիները ջրային ուղիներ գտան Արեւելքի հարստություններին հասնելու համար եւ մենք կարծես մնացինք խաղից դուրս:
Իսկ ինչ վերաբերվում է Գոթիկային կամ Բարոկոյին, դրանք կոնկրետ արեւմտյան իրողության արգասիք են եւ չեն ակընկալվում այլ իրականությունների մեջ: Ձեզնից որեւէ մեկը տեղյա՞կ է պարսկական, չինական կամ վրացական գոթիկայի մասին: Իսկ սրանք աշխարհագրորեն եւ կենցաղով մեզ ավելի մոտ կանգնած հարեւաններն են:
Մեր պատմաբանները անընդհատ նշում եւ հիմնավորում են, որ մենք բնիկ տեղացի ենք Հայկական բարձրավանդակում, ոչ մի տեղից չենք եկել եւ ոչ մի տեղ չենք գնացել, բայց չգիտես ինչու ուզում ենք միաժամանակ լինել փարիզաբնակ: Դե եթե Քյոլնում չենք ապրել ինչու պետք է մեր եկեղեցիները լինեն Գոթիկ ոճի: Էլ չասեմ, որ Ստրժիգովսկին իր դժվար գերմաներենով փորձում է ապացուցել որ եվրոպացիներն են հայերից Գոթիկան գլխի ընկել: Մի խոսքով որտեղ էինք եւ ինչու այդպիսի ճարտարապետություն ունեինք եւ ոչ այլպիսի կարծես շարադրեցի:
գ. Իսկ թե ինչու այդքան երկար տարիներ մեր ճարտարապետությունը մնացել է համարյա անփոփոխ, ունի իր պարզ բացատրությունը: Նախ հիշեցնեմ, որ մենք հիմնականում դիտարկում ենք եկեղեցաշինությունը: Ուրիշ առիթով ասել եմ, եկեղեցին ունի իր որոշակի ծիսական ընթացքը, որն էլ հայերի այլ Կաթողիկ եկեղեցիներից տարանջատվելու եւ խիստ ավանդապահ մնալու հետեւանքով, նոր պահանջներ չի ԱՌԱՋԱԴՐԵԼ, այսինքն սա պարզ պատվիրատու – ճարտարապետ հարաբերությունների հետեւանք է: Չկա ուրիշ առաջադրանք, չկա ուրիշ տիպ: Մեր եկեղեցիների տիպաբանական տարբերությունները կարելի սահմանափակել մի 10-13 հիմնական տիպերով: Խնդրում եմ ուղղեք եթե սխալվում եմ:
Նաեւ, քանի՞ տիպ է փոխվել Ռոմանական եկեղեցաշինության մեջ:
դ. Այլ շենքերի եւ բազմազան կառույցների մասին: Եկեք հստակ տեսնենք, որ միջնադարյան Հայաստանը դա ո՛չ Իտալիան էր եւ ո՛չ էլ Իսպանիան: Եւ բնականաբար ո՛չ մեր շինարարության ծավալներն ու մասշտաբները, եւ ո՛չ էլ մեր հանրային կյանքի միապաղաղությունն էր, որ առաջադրելու էր բազմազան ճարտարապետական ձեւեր եւ ոճեր:
Մաս երկրոդ, Ներկա ճարտարապետական իրավիճակի մասին:
Հետո…