Հարցազրույցը լույս տեսավ ե՛ւ տպագիր ե՛ւ համացանցային տարբերակով: Տպագիրը տեղի սղության պատճառով հրատարակվեց կրճատ տարբերակով: Համացանցային տարբերակը կարող եք կարդալ այստեղ:
Բնականաբար վերջնական խմբագրված տարբերակը չէի տեսել մինչեւ առցանց դուրս գալը:
Հարցազրույցը վարեց Անի Գասպարյանը եւ կոչվեց «Արամի 30-ը շղթայական ռեակցիայի հերթական օղակն էր». ամերիկաբնակ ճարտարապետ Արեգ Ասատրյան:
Բայց ես ուզում եմ դնել այն տարբերակը որ ուղարկել եմ խմբագրատուն մի քանի պատճառով:
Նախ` լուսանկարները կրճատված եւ խմբագրված են:
Եւ հարցերը փոփոխված ե եւ պատասխաներս չեն համապատասխանում հարցերին, կարծես ես խուսափել եմ պատասխանելիս:
Արեգ 2009թ.
– Երբվանի՞ց եք ապրում ԱՄՆ-ում և ինչո՞ւ հեռացաք Հայաստանից:
Ընտանիքով Միացյալ Նահանգներ եմ տեղափոխվել 2000 թ. ին: Հայաստանից չեմ հեռացել, ուղղակի հիմա ապրում եմ Հայաստանից հեռու: Իմ կարծիքով ցանկացած մարդ պետք է ազատ լինի ապրելու եւ աշխատելու տեղի իր ընտրության մեջ: Դրանից նա չի կորցնում իր հայրենիքը, ընդհակառակը դառնում է իր հայրենիքը ներկայացնողը: Առաջ շատ ահավոր էր, որ մարդը ստիպված էր հրաժարվել կամ նույնիսկ ուրանալ հայրենիքը, որպեսզի տեղափոխվեր այլ երկիր:
Փառք Աստծո, հիմա այդ խնդիրը կարծես չկա:
– Ի՞նչ ճարտարապետական նախագծեր եք իրականացրել և այս պահին ինչ նախագծեր եք իրականացնում:
Նկատել եմ, երբ իմանում են որ մարդը Հայաստանում չի, ներքին անվստահություն է ստեղծվում: Եւ անկախ քեզանից ստիպված ես բացատրել ու արդարանալ, որ դու էլ ինչ որ բան գիտես: Հետո կա մի կարծրատիպ, որ համարյա բոլոր ամերիկացիները ապուշ են, եւ բնականաբար այդ թվում ճարտարապետները: Ամեն դեպքում երեւի կարիք կա մի փոքր ներկայանալու`
Նախ ասեմ, որ ինձ համարում եմ ճարտարապետության գործնեության մեջ երջանիկ, կասեի հաջողակ: Ավարտել եմ 1980-ին եւ հենց առաջին տարին գնացել եմ Հառիճավանքի չափագրական եւ վերականգման աշխատանքներին մասնակցելու: Դրանից մեծ դպրոց չկա, երբ քո ձեռքով գծագրում իսկ հետո չափագրում ես ամեն մի քարը հատիկ-հատիկ: Փաստորեն ուղղակիորեն շփվում ես քեզնից դարեր առաջ աշխատած քարտաշ վարպետների գործի հետ ու սովորում եմ թե ինչպիսի ազատությամբ են վարվել մեր նախնիները քարի հետ:
Հետագայում ինձ հրավիրեցին մի նորաստեղծ նախագծային խումբ, որ զբաղվելու էր Երեւանի պատմության եւ մշակույթի հուշարձանների վերակառուցման եւ օգտագործման նախագծերի մշակմամբ:
Հիմա գուցե ձեզ համար զարմանալի հնչի, բայց այո հենց 1982-85թվականներին սկսվեց Երեւանի այսպես կոչված նախասովետական տարիների, սեւ շենքերի պահպանման գործը: Այդ ժամանակները իմ կարծիքով բեկումնային էին: Քանի որ Երեւանի Մանրամասն Հատակագծման Նախագծի (ՄՀՆ) վրա առաջին անգամ քաղաքաշինարարները նշել էին այն «սեւ» շենքերը որ առաջարկում էին պահպանել քաղաքի զարգացման շրջանակներում: Այդ ընթացքում մշակվեց Երեւանի հուշարձան շենքերի պահպանման գոտիավորման շատ կարեւոր նախագիծը, որը հիմնավորում եւ ստեղծում էր նման շենքերում նշված տարածքները, հետագա պահպանման համար:
Միեւնույն ժամանակ մեր խումբը մշակեց Ալավերդյան-Հոկտեմբերյան (այժմ` Հանրապետության եւ Տիգրան Մեծի) փողոցների եւ նրանց հարակից տարածքների ՄՀՆ, հետագայում տարածքում գտնվող բազմակի շենքերի վերակառուցման ճանապարհով վերաստեղծել այդ ժամանակներին բնորոշ միջավայրը:
Նախագիծը նախատեսում էր Հանրապետության փողոցի այդ հատվածը դարձնել հետիոտն եւ իրար կապելով գլխավոր պողոտայի կանաչ տարածությունը «Անգլիական» այգու հետ: Հանրապետության փողոցի երկայքով կառուցված շենքերը կդառնային ներքին բակերով իրար հետ շաղկապված ամբողջական տարածք որտեղ տեղավորված կլինեին ամսագրերի խմբագրություններ, փոքրիկ ակումբներ, տարբեր գրասենյակներ, բնականաբար փակ եւ բացօդյա սրճարաններ, ցուցասրահներ եւ մշակութային տարբեր ֆունկցիաներ ունեցող այլ տարածություններ: Նախագծի հեղինակային խումբ` Արտակ Սադոյան, Ռուբեն Չախմախչյան, Արամ Ներսիսյան, Նելլի Բադալյան եւ Արեգ Ասատրյան:
Ալավերդյան-Հոկտեմբերյան վերականգման ՄՀՆ
Մանրամասն հատակագծման նախագծի շրջանակներում մի շարք նախագծերի թվում մասնակցել եմ կոնկրետ երեք հուշարձան տների վերակառուցմանը, որոնք հիմա էլ կանգուն են:
Առաջինը, իմ ամենասիրած գործերից` Մհեր Մկտրչյանի հ.10 ում գտնվող Գրքասերների ընկերության շենքն է, որտեղ հիմա տեղավորվել է Միրզոյան գրադարանը: Այդ նախագիծը իմ կարծիքով օրինակելի է նաեւ այսօրվա համար: Այդտեղ մեզ հաջողվեց առավելս պահպանել գոյություն ունեցող մասերը, չնայած հիմնական ճակատը գտնվում էր շատ վատ վիճակում: Բակ տանող հիասքանչ թաղակապ անցումը եւ նկուղները ամբողջությամբ ամրացվել եւ պահպանվել առանց քանդելու: Պահպանել ենք նույնիսկ բակում գտնվող ծառը: Դա համարում եմ շատ հաջողված կառույց: Նախագծի հեղինակներ` Ռուբեն Չախմախչյան եւ Արեգ Ասատրյան:
Մ.Մկրտչյան 10, նախկին եւ ներկա տեսքերը
Մ.Մկրտչյան 10: բակի ներկա տեսքերը
Մյուս հաջողված նախագիծը Հանրապետության հ. 37 շենքի լրացումն էր: Ինչու անցյալ կատարյալով, քանի որ մի քանի տարի առաջ այդ շենքը կրկին նախագծվեց եւ լիովին ձեւափոխվեց, վերակառուցվեց ավելացնելով երկու հարկ: Այժմ այդտեղ տեղավորված է կարծեմ Համահայկական Միության գրասենյակը եւ Տաշիր պիցցա սրճարանը:
Մեր նախագիծը ընդամենը լրացնում էր Հանրապետության փողոցի վրա գտնվող պատմական ճակատը Մելիք-Ադամյան փողոցի ուղղությամբ, ստեղծելով գոյություն ունեցող հայտնի «Վահագն» սրճարանի բացօթյա ներքին բակ:
Հանրապետության 37: Լրացում կառուցված 1987 թ., տեսքը Տեր-Գաբրիելյան փողոցից
Երրորդ կառույցը այժմեան Ունիբանկի շենքն է, որի բակում տեղավորված է Չարդաշ պանդոկը: Այս շենքը նշանակալի է նրանով, որ հուշարձանի տեղափոխման առաջին փորձն էր: Այդ շենքը նախկինում գտնվում էր Արամի փողոցի վրա եւ Գլխավոր հատակագծով ընկնում էր Տերյան փողոցի շարունակության վրա եւ նշված է տեղափոխման համար:
Հանրապետության փողոց: տեղափոխված եւ վերակառուցված շենք 1988 թ., տեսքը Հանրապետության փողոցից
Ես շատ ցավում եմ, որ կյանքիս ընթացքում ստիպված եմ եղել մասնակցել համարակալված շենքի տեղափոխման նախագծի, որը ինչպես տեսնում եք հետագայում ճանապարհ բացեց ներկայումս կիրառվող նման օրինակների համար: Ծիծաղելին այն է, որ հիմա հենց այդ նույն շենքի տարածքը կառուցապատում են այսպես կոչված Հին Երեւան թաղամասով, որը պետք է իր շուրջ հավաքի եւ ստեղծի այդ տների համար հարազատ միջավայր: Իսկ այն ժամանակ մենք իրեն կտրեցինք եւ տեղափոխեցինք հենց այդ միջավայրից: Վերջին երկուսը մեծ նախագծային խմբով` Գուրգեն Մուշեղյան, Ռուբեն Չախմախչյան, Արամ Ներսիսյան, Նելլի Բադալյան եւ Արեգ Ասատրյան:
Սրանք այն հիմնական նախագծերն են Երեւանում, որին մասնակցել որպես հեղինակային խմբի անդամ: Կարծես երկար ստացվեց:
Ամերիկայում իրականացված նախագծերի մասին խոսելուց առաջ կուզեի անել մի ճշտում: Ես արդեն 16 տարի է աշխատում եմ նույն ճարտարապետական ֆիրմայում որ կոչվում է Իսմայել Լեյվա Արքիթեքթս (Ismael Leyva Architects, P.C.):
Սա նշանակում է որ դա միանձնյա ճարտարապետական օֆիս է եւ բոլոր նախագծերի տակ գրվում է միայն Իսմայել Լեյվայի անունը: Այսինքն դուք ոչ մի տեղ չեք գտնի իմ անունը որպես այդ նախագծի հեղինակ, լավագույն դեպքում կգտնեք որպես տանող կամ նախագծի ճարտարապետ:
Բայց Ամերիկայում էլ ես ինձ համարում եմ հաջողակ ճարտարապետ, քանի որ պատիվ եմ ունեցել մասնակցելու մի շարք կարեւոր նախագծերի, համագործակցելով ոչ միայն Նյու Յորքում հայտնի մի քանի հայտնի նախագծային ֆիրմաների հետ:
Հենց առաջին համալիրը, որ մի մեծածավալ նախագիծ էր ընդգրկում էր ՆյուՅորքի Ջեյմս Ֆարլեյ անվան կենտրոնական փոստատան (James A. Farley Post Office building) վերակառուցումը եւ գնացքների նոր կայարանի շենքը: Նախագծի հեղինակներն էին համաշխարհային հայտնի ԷսՕէմ (SOM) ֆիրման: Ինձ շատ հետաքրքիր էր նախագծին մասնակցելը քանի որ հնարավորություն ունեցա տակից-վրայից շրջել ու չափագրել հսկայական շենքը, որը նախագծվել եւ կառուցվել է 1912-1914 թթ նույնպես հանրահայտ ՄկՔիմ, Մեդ ընդ Ուայթ (McKim, Mead and White) ճարտարապետական ֆիրմայի կողմից: Այդ շենքը հանդիսանում է հուշարձան եւ նրա վերակառուցումը պահանջում էր շատ մանրամասն չափագրություն կարեւոր դետալները պահպանելու համար: Դժբախտաբար այդ նախագիծը չիրականացավ 2001թ Սեպտեմբերի 11-ի տեռորիստական ակտի հետեւանքով, քանի որ կապված էր շատ մեծ գումարների հետ, իսկ այդ դեպքերից հետո ինչպես գիտեք Ամերիկան մտավ տնտեսական ճգնաժամի մեջ:
SOM-ի փոստատան վերակառուցման նախագիծ-առաջարկը: ընդհանուր տեսք
SOM-ի փոստատան վերակառուցման նախագիծ-առաջարկը: Գլխավոր մուտք
Ավելի հակիրճ լինելու համար ասեմ, որ մեր ֆիրմայի հիմնական ուղղվածությունը Նյու Յորքի բարձրահարկ բնակելի եւ հյուրանոցային շենքերի նախագծումն է:
Եւ նախագծումը լինում է տարբեր դիզայներական ֆիրմաների մասնակցությամբ կամ ամբողջովին մեր կողմից: Համագործակցումը ուրիշ դիզայներական ֆիրմաների հետ շատ ուսուցանելի է, քանի որ ծանոթանում ես նրանց աշխատանքային խոհանոցին: Բայց միեւնույն ժամանակ հետաքրքիր է, երբ ամբողջ նախագիծը արվում է մեր ֆիրմայի կողմից որը հանրաճանաչ դառնալու գրավականն է:
Իսմաել Լեյվա Արքիթեքս: Բնակելի շենքեր կառուցված Նյու-Յորքում եւ Բրուքլինում
Իսմաել Լեյվա Արքիթեքս: Բնակելի շենքի նախագիծ Նյու-Յորքում
Որպես համագործակցող ճարտարապետ մասնակցել եմ մի քանի Ամերիկայում հայտնի դիզայներական ֆիրմաների հետ արվող նախագծեր, ինչպես ասենք Beyer Blinder Belle Architects, Gwathmey & Siegel Architects, Polshek Partnership Architects, Robert AM Stern Architects, TEN Arquitectos, David Rockwell Group.
Այս պահին գլխավորում եմ մի բնակելի շենքի նախագիծ վերեւում նշված Ռոբերտ Ստեռնի, Դանիել Ռոմուալդեզի նախագծային ֆիրմաների հետ համատեղ:
– Որո՞նք են ամերիկյան և հայաստանյան ճարտարապետական գործունեության տարբերությունները:
Նախեւառաջ եւ հիմնականում դա ենթադրում է մի խումբ ճարտարապետների, եւ այլ հարակից մասնագետների համատեղ ջանքերի արդյունք: Բնական է, եթե ես զբաղվեի ասենք գյուղական մենատների նախագծումով, երեւի հնարավոր է ամեն ինչ կառուցվեր իմ գծագրեի հիման վրա: Բայց այն նախագծերը որ անում ենք մենք ուղղակի անհնար է պատկերացնել մի ֆիրմայի գիտելիքների սահմաններում: Հենց վերջին օրինակ բերածս նախագիծը, ունի արտաքին ճարտարապետության դիզայներ ի դեմս Ռոբերտ Սթեռնի, ինտերիերների դիզայներ` Դանիել Ռոմուալդեզ, էլ չասեմ, լուսային ձեւավորման, լանդշաֆտի դիզայներների մասին: Հիմա կհարցնեք, բա դուք ինչո՞վ եք զբաղված: Դա կոչվում է նախագծի իրականացում (executive architect կամ architect on record): Դա շատ դժվարին աշխատանք է, քանի որ պահանջում է բոլոր հարակից մասնագիտությունների իմացություն, որպեսզի նախագծի շինարարությունը իրականանություն դառնա:
Երկրորդ, անբեկանելի նախագծային օրենքների եւ քաղաքաշինական նորմերի պահպանում եւ գերակայություն: Ամերիկայում չկա այդպիսի մտայնություն անգամ, որ փող կտամ նախագիծս կանցկացնեմ: Նախագծի հաստատումը կարող է մի տարուց ավելի երկար տեւել եւ այդ ընթացքում հնարավոր են դիզայներական փոփոխություններ եթե հաստատող մարմինը չի համաձայնվում ձեր առաջարկած լուծումներին:
Երրորդ, նախագծման եւ շինարարության հետ առընչվող բոլոր մասնակիցները առաջնորդվում են իրենց իսկ կողմից ստեղծված ասոցիացիաների կողմից հրատարակվող ստանդարտներին եւ նախագծա-շինարարական կանոններով: Դա շինարարության մյուս մասնակիցներին տալիս է ակընկալվող արդյունքի վստահություն:
Ամփոփելով ձեր հարցը ասեմ, անխտիր բոլորը օրենքի առաջ հավասար են: Եւ դա շատ հեշտացնում է մարդկանց կյանքը: Ոչ պատվիրատուի, ո՛չ շինարարի ո՛չ էլ ճարտարապետի մտքով չի անցնում խնդիրը լուծել զարտուղի ճանապարհներով: Եւ բոլորի նպատակը դառնում է մեկը որակյալ վերջնական արդյունք ստանալը:
– Դուք Ձեզ համարում եք ամերիկյա՞ն ճարտարապետ, թե արմատներով կապված եք հայաստանյան ճարտարապետական ավանդույթներին:
Իհարկե ոչ, ես ինձ չեմ համարում ամերիկյան ճարտարապետ, չնայած ունեմ Նյու Յորք նահանգում նախագծելու վկայագիր, ինչպես նաեւ Ամերիկյան Ճարտարապետների Ասոցացիայի անդամ եմ:
Իսկ ինչո՞ւ չեմ համարում, քանի որ որպես ճարտարապետ ձեւավորվել եմ Հայաստանում: Այսօրվա վիճակով իմ հայկական ճարտարապետական փորձը տարիների քանակով հավասարվել է ամերիկյանին:
Հայաստանյան ճարտարապետական ավանդույթների մասին կարճ` հայերս ունենք քարի, որպես շինարարական նյութի հետ աշխատելու դարավոր փորձ: Վերջին երկու 19-րդ եւ 20-րդ դարերի ընթացկում այլ նյութերի հետ աշխատելու համաշխարհային փորձի յուրացումը կարծես կիսատ մնաց: Մեր դպրոցը համընթաց էր քայլում անցած դարի մինչեւ 60-70 ական թվականները, երբ շինարարական հիմնական նյութերը մնում էին քարը, երկաթ բետոնը: Դրա մասին կարող ենք դատել այսպես կոչվող սովետական մոդեռնիզմի հայկական լավագույն օրինակներ վրա` դա հիմնականում երկաթ բետոնե ճարտարապետության լեզուն է: Մենք այդպես էլ չենք փորձել պողպատը կամ թուջը օգտագործել եւ դարձնել լեզվաարտահայտչամիջոց: Կան նաեւ այլ մետաղները: Չմոռանանք որ Հայաստանը բացի տարբեր քարերից հարուստ է նաեւ որոշ մետաղներով` օրինակ պղինձը: Դե փայտի մասին չասեմ, քանի որ դրանից հարուստ չենք եղել եւ բնականաբար չենք տիրապետում այդ նյութիին որպես շինարարական տարր: Հիշեցի մի դեպք` 1982-ի կեսերին չափագրում էինք Արթիկի շրջանի Իսահակյան գյուղում գտնվող մի եկեղեցի կառուցված կարծեմ 1890-1910 թվականներին: Եկեղեցին պարզ միանավ դահլիճ էր որի տանիքը պահվում էր չորս հսկայական սյուների վրա, որոնք մի կտոր փայտից էին, փաստորեն ծառի մի բուն մի 15 մետր բարձրությամբ, հրաշալի ողորկ, առանց մի խազի: Այդ եկեղեցին պետք է տեղափոխվեր քանի որ տարածքը մնում էր Ախուրյանի ջրամբարից գոյացող ջրերի տակ: Եւ եկեղեցին արդեն մի երկու անգամ հայտնվել էր ջրերի մեջ, բայց այդ փայտե սյուներին ոչ մի վնաս չէր եղել, երբ հարվածում էիր, ձուլածո պողպատի ձայն էր գալիս: Ասեցին որ փայտը այն ժամանակ բերում էին Սարիղամիշից, որ այժմ իհարկե մերը չի այլեւս, բայց ասելիքս այն է, որ մենք էլ ենք ունեցել բարձորակ փայտի պաշարներ:
– Ի՞նչ տվեց ձեզ ամերիկյան փորձը:
Ամեն օր պետք է պատրաստ լինես նոր բան սովորելու եւ ամեն օր պետք է ապացուցես որ դու մրցունակ մասնագետ ես: Որ փորձը դա քո տարիների կապիտալն է, բայց կապիտալը կմաշվի եթե անընդհատ չթարմացնես, ներդնում չանես:
Ճարտարապետի, որպես ամենաբարդ մասնագիտություններից մեկի, պատասխանատվության զգացումը հանրության առջեւ: Ու սա դատարկ խոսքեր չեն, քանի որ լիցենզիա ստանալու քննության կուրսում նշվում է մի հիմնական գաղափար` որպես ճարտարապետ պարտավոր ես ապահովել հանրության անվտանգությունը եւ առողջությունը: Եթե նկատեցիք, խոսք չկա ճարտարապետության, գեղեցկության եւ այլնի մասին: Դա որպես մասնագետի, քո պատվի հարցն է, իսկ հանրության առողջությունը եւ անվտանգությունը պարտավորությունն է: Մնացած բաների մասին կարծեմ խոսեցինք նախորդ հարցերի ընթացքում:
– Հայաստանում ճարտարապետական նոր դպրոցի ստեղծման, նոր մտածելակերպի, թարմության կարիք տեսնո՞ւմ եք:
Նոր դպրոց, որպես ինչ որ բան որ պետք է զրոյից սկսել, ոչ: Մենք ունենք բավականին լավ ավանդույթների վրա հիմնված դպրոց: Իմ կարծիքով կարիք կա հստակեցնելու ուսուցման խնդիրները` ինչ ենք հասկանում ճարտարապետական կրթություն, ինչի պետք է պատրաստ լինի կրթօջախը ավարտողը:
Նախ` ամենակարեւորը շուկայական հարաբերություններն են: Օրինակ, իմ եւ ինձ ուսուցանող սերունդը գնացոյացման, շահույթի կամ ներդրումների արդյունավետության մասին տեղյակ էին այնքանով, ինչքան որ կարդացել էին Մարքսի Կապիտալը: Ճարտարապետներիս համարում էինք թվեր հետ գլուխ չդնող, չնայած շինարարությունը որպես նախագծի իրականացման գրավական գործ ունի մեծ գումարների հետ:
Երկրորդ` ամեն ինչի մասին խոսել եւ դատել միջազգային չափանիշներով եւ բանիմացությամբ: Արդեն չկա նախկին Սովետը որ կարծես մեր մասնագիտական պաշտպանվածությունը եւ չափանիշների սանդղակ ստեղծողն էր: Ես ինձ դեռ առաջներում հարց էի տալիս, եթե հայ ճարտարապետությունը այդքան լավն է, ինչու ոչ մի միջազգային մրցույթում մրցանակով չի նշվում:
Շատ լավ հիշում եմ երբ 1982թ Ֆրանսիան հայտարարեց Փարիզի նոր ֆինանսական կենտրոնի` Դեֆանսի թաղամասի ամփոփող կենտրոնական շենքի միջազգային մրցույթը եւ Սովետից մասնակցելու իրավունք ստացավ նաեւ Ջիմ Թորոսյանի արվեստանոցը (դե դա վճարովի մրցույթ էր եւ Սովետից մի քանի արվեստանոցի էին տեղ հատկացրել):
Եւ հետո երբ հրատարակվեցին արդյունքները, ինձ համար շատ ուսանելի էր, թե ինչ էին արել մերոնք, եւ որ նախագիծը շահեց: Իսկ շահեց այն ժամանակ միջազգայնորեն ոչ հայտնի դանիացի ճարտարապետի նախագիծը` Փարիզի Նոր Հաղթական կամարը:
Ասելս ինչ է: Փառք Աստծո հիմա Ինթերնեթի շնորհիվ չկա ոչ մի տարածության եւ ինֆորմացիայի սահմանափակում: Մեր ուսուցման նպատակը եւ չափանիշները պետք է բարձրացվեն միջազգային մակարդակի: Որպեսզի մեր ճարտարապետը տեղյակ լինի աշխարհում կատարվող տենդենցներից եւ իր պատկերացումներով մասնակցի ցանկացած միջազգային մրցույթի, լինի մրցունակ: Այլապես մենք անհուսորեն հետ կմնանք:
– Անկախությունից հետո Երևանում սկսվեց քաղաքաշինական նոր փուլ, քաղաքը ասես հայտնվեց ճարտարապետական քաոսի մեջ` տարբեր ոճեր, ճաշակներ, անհամաչափություն և այլն: Ի վերջո հասկանալի՞ է, թե ինչ տիպի քաղաք ենք մենք ուզում ունենալ, և ի՞նչ է լինելու այս ամենի արդյունքում:
Ինձ թվաց, ձեր հարցը արդեն հուշում է պատասխանը: Իհարկե չգիտենք:
Մի առիթով գրել եմ, մեջբերեմ`
Որպեսզի արվեստը չլճանա, միակ ճանապարհը ազատ ընտրության հնարավորությունն է:
Հարցն այն է, որ մարդիկ հնարավորություն չունեն ընտրելու շենքը երբ այն արդեն կառուցվել է: Ճարտարապետության ընտրությունը տեղի է ունենում մինչեւ նախագծումը: Այսինքն բազմազան, այլընտրանքային ճարտարապետություն ստեղծելու միակ տարբերակը ժողովրդավարական, շուկայի, ազատ ընտրության ձեւն է: Տվյալ դեպքում, մինչեւ կառուցելը մրցույթների միջոցով այլընտրանքային տարբերակը գտնելը:
Ճարտարապետական մրցույթները որպես նախագծային պրոցեսի առաջին քայլ հնարավորություն են տալիս հանրությանը անուղղակիորեն մասնակցելու հանրային ճաշակի ձեւավորմանը: Այս առումով, ժողովրդավարական պետություններում ճարտարապետությունը հնարավորություններ է ստանում ավելի բազմազան արժեքներ ստեղծելու համար:
Ներկայումս հանրության անվստահությունը ճարտարապետական մասնագիտության նկատմամբ այնքան ցածր է, որ միայն հետեւողական եւ տեւական, հանրությանը բաց քննարկման դրված մրցույթների եւ քննարկումների արդյունքում, կառուցման համար ընտրված նախագծերի գործընթացը կփրկի իրավիճակը:
Հանրության մասնակցությունը Երեւանի կենտրոնի կառուցապատման պրոցեսին, կօգնի ե՛ւ ձեւավորելու մարդկանց ճաշակը եւ պատկերացումները ե՛ւ որ ավելի կարեւոր է, հանրությունը կտեսնի որ ինքը պատասխանատու է եւ մասնակցում է իր քաղաքի ձեւաստեղծմանը: Թվում է ուտոպիստակա՞ն, գուցե: Բայց իրականում տեղական իշխանությունների քաղաքական կամքի դրսեւորումը բավական է հարցը լուծելու համար: Իսկ այն կասկածները, թե հո բժշկին չեն գնում ասում, ոնց բուժի, ճարտարապետությունն էլ մի նման մասնագիտություն է, հիմնովին դեմ եմ:
Նախ, երբ կյանքին վտանգ սպառնող վիրահատության մասին է խոսքը, բժիշկը ստանում է հիվանդի կամ հարազատների գրավոր համաձայնությունը: Եւ, այստեղ խոսքը գնում է հանրային շահի մասին, որը պետք է գերակայի մասնավորի նկատմամբ:
– Խոսենք «գերակա շահ» տերմինի մասին: Ինչո՞ւ այն ներմուծվեց մեր իրականություն և ի՞նչ վտանգներ է պարունակում: Օրինակ, Միացյալ նահանգներում նման եզրույթ կա՞ և ինչ է դա ենթադրում:
Չգիտեմ, ծիծաղեմ թե… երեւի մեկ շաբաթ առաջ ավարտեցի եւ իմ կողմից տարվող ouryerevan.com անձնական կայքում դրեցի մի նոթ, որ կոչվում է` «EMINENT DOMAIN – ԳԵՐԱԿԱ ՇԱՀ»: Անխոսք կա նման եզրույթ, բայց որի կիրառությունը տրամագծորեն հակառակն է Հայաստանում իրականացվող գործառույթից:
Նախ տերմինի բացատրությունը թարգմանված անգլերենից`
– «փոխհատուցման միջոցով մասնավոր սեփականությունը օտարելու պետության կամ իր ներկայացուցչի իրավունքը, այն հանրային կարիքների կիրառության համար:»
եւ մի հատված, նոթիցս, որը երեւի կբացատրի խնդրի էությունը`
– «հողատարածքներ են ձեռք բերվել Gettysburg Railroad Company երկաթուղային ձեռնարկությունից ապագա սերունդների համար բնական գեղեցկություն եւ պատմական հետաքրքրություն ներկայացնող տարածքները որպես այգիներ եւ բաց տարածություններ ստեղծելու նպատակով»:
կամ
«Առանձնակի օրինակ է 1890թ. Վաշինգտոն քաղաքի հարակից տարածքները որպես քաղաքացիների համար Rock Creek National Park հանրային այգի ստեղծելու վարույթը: Մոտ 100 տարի անց այդ այգու տարածքը երկու անգամ գերազանցում է Նյու Յորքի հայտնի Սենթրալ Փարկին (Central Park).»:
Խորհուրդ կտամ կարդալ ամբողջ նոթը, կխլի ընդամենը 3 րոպե:
Փորձեմ բացատրել հենց Աբովյան, Պուշկին փողոցների եւ Սախարովի հրապարակի տարածքում նախատեսվող կառուցապատման օրինակի վրա:
Պետրոս Ղազարյանի Հունվարի 29 – «Հայկական ուրբաթ» բանավեճի ժամանակ Լեւոն Իգիթյանը պնդում էր որ իր տեղեկություններով ոչ մի նախագիծ դեռ չի քննարկվել:
Խոսակցությունների մեջ նշվում է Դոլմամա անունով ռեստորանի անունը, այն էլ այն պարզ պատճառով, որ ռեստորանի սեփականատերը հրաժարվում է դուրս գալ իր զբաղեցրած տարածքից: Բոլորին հայտնի է այդ տարածքներում կառուցապատողի անունը` Սամվել Մայրապետյան, որը ընդամենը մի ուրիշ գործարար սեփականատեր է: Եթե երկու րոպե մտածեք կհասկանաք, որ պետությունը կիրառում է իր կողմից մշակված իրավաբանական եզրույթը մի սեփականատիոջ գույքը մեկ այլ սեփականատիրոջ հանձնելու համար:
Իսկ ըստ պարոն Իգիթյան չկա նույնիսկ որեւէ տիպի հանրային շահ ներկայացնող նախագիծ, որի համար անհրաժեշտ է կիրառել Գերակա Շահ եզրույթը:
Եթե ամեն ինչ այդպես է, ինչպես ներկայացվում է, սա բարձր մակարդակի վրա արվող պետական անբարոյականություն է: Եւ սա կիրառվում է մի երկրում, որը հայտարարել է ժողովրդավարական, ազատ գործատիրական, ասել է շուկայական հարաբերությունները խրախուսող երկիր:
– Վերջին օրերին ամենաքննարկվող հարցերից էր Արամի 30 շենքի քանդումը, որը տեղի ունեցավ գիշերը` գաղտնի: Ի դեպ, տարածքի սեփականատերն անկեղծացավ` խոստովանելով, որ շենքը քանդվել է գիշերը ակտիվիստների բողոքից խոսափելու նպատակով: Հայաստանյան հայտնի ճարտարապետներից մեկն էլ` Լևոն Իգիթյանը, արդարացրեց շենքի քանդումը` կառույցը որակելով “սարայ”: Խնդրում եմ այս ամենի վերաբերյալ ներկայացրեք ձեր դիրքորոշումը:
Գիտեք, շատ հարցեր կկարգավորվեն ավելի հանգիստ մթնոլորտում, եթե լինի օրենքի հստակ իրականացում եւ նրա գերակայությունը ամեն քայլափոխի:
Ամեն մարդ իրավունք ունի իրերը կոչել ըստ իր հայեցողության, եթե չկա դրա մասնագիտական կամ օրենքով հաստատված նկարագրությունը: Այդ շենքը հուշարձանների ցուցակում ընդգրկված չի, ըստ այդմ նրա պահպանությունը դառնում է ճարտարապետական խնդիր եւ ոչ իրավաբանական քննարկման առարկա:
Կարծում եմ, ինձնից առաջ մի քանի բանավիճող նշեցին որ կենտրոնանալ միայն Արամի 30 շենքի վրա ճիշտ եւ հեռանկարային չի: Իմ կարծիքով պահպանման գործի անհաջողությունը նրանում է, որ շենքերը դիտարկվում են որպես առանձին հուշարձաններ, երբ իրականում նրանցով ձեւավորված միջավայրն է արժեքավոր:
Ճակատագրի հեգնանքը նրանում է, որ այն մարդիկ որ 70-ի վերջերին առաջ քաշեցին «սեւ շենքերը» որպես հուշարձան դիտարկելու գաղափարը, միամտորեն մտածում էին, որ դրանք փրկեն հուշարձանների ցուցակի մեջ մտցնելով:
Մամուլից տեղեկացա որ նշված շենքին հարող մի հսկայական հողատրածք գնել է ոմն գործարար Հալեպից այդ թվում նաեւ Արամի 30 հասցեի տարածքը շենքով հանդերձ:
Ըստ նախորդ հարցի պատասխանի ձեւակերպման, եթե քաղաքը կարիք ունի փողոցը ընդլայնելու եւ այլ քաղաքաշինական գործողությունների, պարտավոր է հալեպահայից կիրառելով Գերակա Շահի իրավունքը գնել մայթի եւ մնացածի տակ ընկնող հողատարածքը եւ անել ամեն ինչ ըստ նախագծի: Հիմա այնպես դուրս բերեցին, որ հյուրանոցի նախագծողը նաեւ լուծում է քաղաքաշինական հանգույցի պրոբլեմները լավություն անելով քաղաքին:
Ամփոփելով ասեմ, որ Աբովյան փողոցի ամբողջ շարքը մինչեւ հրապարակ չէր կարելի կառուցապատել նման բարձրահարկ շենքերով, որ արվեց Պուշկինի անկյունում եւ հիմա էլ շարունակելու են դիմացի մայթում: Քաղաքի հետիոտնի ընկալման մասշտաբը հիմնովին փոխվում է, թե արդյունքում ինչ կստացվի պարզ չի, իսկ նախկինը անվերադարձ կորցվեց: Արամի հ.30-ը այդ շղթայական ռեակցիայի հերթական օղակն էր եւ ամբողջ տրամաբանության շարունակությունը: Սրանք բոլորը կորսված շանսեր են, որ կստանային իրենց ավելի ճշմարիտ լուծումները եթե իրականացվեին բաց մրցույթների միջոցով:
– Ի՞նչ ապագա է սպասվում Երևանին, արդյոք մենք անվերադարձ կորցրե՞լ ենք մեր քաղաքը, թե դեռևս հինը պահպանելու հնարավորություն կա: Ո՞րն է այդ հնարավորությունը:
Նախընտրում եմ դաժան ճշմարտությունը: Չկա հին ու նոր: Քաղաքը դա անընդհատ փոփոխվող օրգանիզմ է, որտեղ բախվում են բոլոր քաղաքացիների երազանքները եւ շահերը, այդ թվում հնի եւ նորի:
Հինը պահպանելու երկու տարբերակ կա, կամ տառացիորեն պահել, ասել է կոնսեվացնել պահպանել սերունդների համար, ասենք ինչպես Էրեբունու պեղումները կամ վերակառուցել, նոր շունչ հաղորդել օգտագործելու նպատակով:
Առաջին տարբերակի համար շա՛տ հարուստ է պետք լինել: Ո՛չ, Երեւանը, ո՛չ էլ ամբողջ Հայաստանը այդքան հարուստ չի եւ իրեն չի կարող թույլ տալ վարվել ինչպես ամբողջ Վենետիկը, Վիեննայի կամ Ամստերդամի կենտրոնն են պահում նոր կառուապատումից զերծ:
Իսկ երկրորդ տարբերակը լրիվ իրագործելի է, եթե պահպանվի վերեւում նշածս մի քանի պայմանները` օրենքի գերակայություն, բոլորը հավասար են օրենքի առաջ եւ ամեն ինչ իրականացնել թափանցիկ քննարկումների միջոցով:
Գիտեք, եթե հարցնեք, համարյա բոլորը կողմ են հնի պահպանությանը, հարցն այն է, որ տարբեր մարդիկ, այդ թվում հենց ճարտարապետները լրիվ տարբեր պատկերացումներ ունեն հնի վերակառուցման մասին: Օրինակները աչքներիս առաջ է:
Մի քանի սկզբունքներ պետք է կարգվեն եւ վերջ:
Նախ` իսպառ արգելել հուշարձանի տեղափոխումը որպես պահպանման լուծում: Եթե դա բացառենք մեր մտայնությունից, կգտնվեն ճիշտ լուծումները: Եւ եթէ պետք է ինչ որ բան քանդվի, դա արդեն կընկալվի իր ողջ լրջությամբ, այսինքն քանդում ես` զոհում ես, ինչ որ ավելի կարեւոր ու նոր բան ստեղծելու համար:
Երկրորդ. Ամեն մի շենք պետք է ունենա իր տերը, սեփականատերը, որից պատկան մարմինները պահանջեն նրա պահպանելու պայմանները: Հակառակ դեպքում դեմագոգիայի մեծ վարպետներ են կան, ասում են, դե պահում էինք, բայց էնքան հնացավ, քայքայվեց, հիմա սեյսիկ պահանջներին չի բավարարում, ստիպված ենք քանդել…
Որպեսզի հինը պահպանվի, այն պետք է ապրի եւ օգտագործվի ներկայում:
Վերջացնեմ մի օրինակով: 2010-ին բոլորս ոգեւորված ստորագրահավաքների, բողոքների միջոցով դադարեցրինք Ամառային կինոթատրոնի քանդման աբսուրդ որոշումը: Արդեն անցել է հինգ տարի: Արդյո՞ք այդ կառույցը գոյություն ունի: Ես կասեի` ոչ: Քանի որ այն միայն ֆիզիկապես է կանգնած: Այն չի մասնակցում Երեւան քաղաքի առօրյա կյանքին: Ի՞նչ է, մարդիկ կինոթատրոն չե՞ն գնում, թե համերգի չեն գնում, իսկ ի՞նչու նման հրաշալի բացօդյա դահլիճը չի օգտագործվում: Դե թո՛ղ ներկա տերը վաճառի, հանի աճուրդի, եթե չգիտի թե ինչպես կարելի է օգտագործել: Վստահ եմ մի քանի հոգի կգտնվեն որ կցանկանան գնել եւ լավ էլ օգտագործման եղանակները կգտնեն:
Ամառային կինոթատրոնը խեղդված առեւտրական կրպակների հետեւում